- Terapia poznawczo-behawioralna opiera się na bezustannie ewoluującym opracowaniu problemów pacjenta oraz indywidualnej konceptualizacji jego funkcjonowania w kategoriach poznawczych.
Podczas terapii, terapeuta rozważa problemy pacjenta w trzech ramach:
– rozpoznaje jego aktualne myśli i problemowe zachowania (które z kolei wypływają
z dysfunkcjonalnych myśli oraz je wzmacniają);
– rozpoznaje czynniki wyzwalające konkretne spostrzeżenia, czy przekonania;
– formułuje hipotezę dotyczącą kluczowych zdarzeń rozwojowych oraz utrwalonych
wzorców interpretowania tych zdarzeń, które mogły predysponować do konkretnego zaburzenia.
Terapeuta opiera konceptualizację pacjenta na poznawczym modelu danego zaburzenia oraz na informacjach dostarczonych przez pacjenta na sesji diagnostycznej. Udoskonala tę konceptualizację na każdej sesji w miarę uzyskiwania coraz większej ilości danych.
W momentach strategicznych przedstawia konceptualizację pacjentowi, aby upewnić się, że brzmi ona dla niego wiarygodnie. Terapeuta w toku trwania całej terapii zachęca ponadto pacjenta, aby spojrzał na swoje doświadczenia przez pryzmat modelu poznawczego. Pacjent uczy się na przykład rozpoznawać myśli, związane z nieprzyjemnymi emocjami, a także oceniać te myśli i formułować bardziej przystosowawcze odpowiedzi na swoje myślenie. Może to wpływać na poprawę jego samopoczucia i sprawić, że pacjent zacznie
się zachowywać w sposób bardziej funkcjonalny.
2. Terapia poznawcza wymaga silnego przymierza terapeutycznego.
Terapeuta poznawczo-behawioralny stara się nawiązać ze swoim pacjentem życzliwą, pełną szacunku relację, opartą na zaufaniu. Ważne dla niego jest również to, by pacjent odnalazł
w nim empatię oraz kompetencję. Terapeuta okazuje swoje zainteresowanie poprzez wypowiadanie empatycznych uwag, uważne słuchanie i dokładne podsumowywanie jego myśli oraz uczuć. Istotne jest również proszenie pod koniec każdej sesji o udzielenie informacji zwrotnych, dzięki którym terapeuta ma pewność, że pacjent czuje się przez niego zrozumiany.
3. Terapia poznawcza podkreśla znaczenie współpracy i czynnego uczestnictwa pacjenta.
Terapeuta wraz ze swoim pacjentem stanowią zespół – wspólnie postanawiają, nad czym będą pracować podczas każdej sesji, jak często powinni się spotykać oraz jaką pracę osobistą między sesjami pacjent ma wykonywać. Na początku z reguły terapeuta jest bardziej aktywny i sugeruje kierunek sesji. W miarę, jak stan pacjenta się poprawia, terapeuta zachęca do bardziej czynnego udziału w sesjach, do decydowania, jakie tematy podczas spotkań chce omawiać i na jakich aspektach chce się w głównej mierze skupić.
4. Terapia poznawcza jest zorientowana na cel i koncentruje się na problemie.
Terapeuta prosi na początku pacjenta o wymienienie jego kluczowych problemów
oraz sformułowanie celów, jakie wyznacza sobie do zrealizowania w trakcie trwania procesu terapeutycznego. Cele powinny być sformułowane w kategoriach behawioralnych – wyrażać konkretne, pożądane zmiany w funkcjonowaniu pacjenta. Następnie, terapeuta pomaga pacjentowi w ocenie i podważaniu myśli, które stoją na drodze osiągnięciu tych celów. W pierwszej kolejności, pracuje z pacjentem nad dokonaniem oceny prawomocności tychże myśli, poprzez analizę dowodów. Na dalszym etapie pracy, pacjent weryfikuje je bardziej bezpośrednio, za pomocą eksperymentów behawioralnych.
5. Terapia poznawczo-behawioralna kładzie na początku nacisk na teraźniejszość.
Terapeuta, pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym koncentruje się na bieżących problemach swojego pacjenta oraz na nieprzyjemnych dla niego sytuacjach. Pacjent w trakcie terapii prowokowany jest do podważania swoich negatywnych myśli, jak również podejmowania działań usprawniających jego funkcjonowanie na co dzień. Terapia zaczyna się od przeanalizowania aktualnych problemów pacjenta. Przeszłość staje się przedmiotem pracy, gdy pacjent wyraża takie oczekiwanie, oraz kiedy powrót do dzieciństwa ma posłużyć do zmodyfikowania dysfunkcjonalnych myśli oraz przekonań. Wyjątek stanowią pacjenci z zaburzeniami osobowości, z którymi terapeuta poświęca więcej czasu na omówienie historii rozwoju i przeanalizowanie nabytych w dzieciństwie sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
6. Terapia poznawczo-behawioralna ma charakter edukacyjny – uczy pacjenta, jak być własnym terapeutą i podkreśla znaczenie zapobiegania nawrotom.
Na początku, terapeuta zapoznaje pacjenta z procesem terapii poznawczo-behawioralnej oraz modelem poznawczym (czyli z tym, jak jego myśli wpływają na emocje i zachowania). Terapeuta pomaga w wyznaczeniu celów, rozpoznaniu i ocenie myśli i przekonań, a następnie zaplanowaniu zmian behawioralnych. Uczy również pacjenta, jak robić to samodzielnie, po zakończeniu terapii.
7. Terapia poznawczo-behawioralna ma być ograniczona w czasie.
Celem terapii jest złagodzenie objawów, osiągnięcie remisji zaburzenia, udzielenie pacjentom pomocy w rozwiązaniu bieżących problemów życia codziennego i nauczenie ich metod zapobiegania nawrotom choroby. Terapia poznawczo-behawioralna zajmuje średnio do czternastu sesji, ale można ją prowadzić również dłużej, jeśli są do tego wskazania lub też kiedy pacjent wyraża taką chęć. Niektórzy pacjenci muszą odbywać terapię nawet przez kilka lat, aby zmienić bardzo sztywne, dysfunkcjonalne przekonania i wzorce zachowań, które przyczyniają się do ich przewlekłych dolegliwości psychicznych. Często, po zakończeniu terapii, planuje się okresowe sesje „podtrzymujące”.
8. Sesje terapii poznawczo-behawioralnej są ustrukturyzowane.
Terapeuta poznawczo-behawioralny dba o to, by podczas każdej sesji trzymać się pewnego porządku. Porządek ten obejmuje część wstępną (sprawdzenie nastroju pacjenta, krótki przegląd ubiegłego tygodnia, wstępne ustalenie programu sesji), część środkową (przegląd pracy osobistej, omówienie problemów bieżących, wyznaczenie nowych zadań, podsumowanie) oraz część końcową (poproszenie pacjenta o informacje zwrotne). Trzymanie się tego schematu powoduje, że proces terapii jest bardziej klarowny i zrozumiały dla pacjentów.
9. Terapia poznawczo-behawioralna uczy pacjenta rozpoznawać, weryfikować i podważać dysfunkcjonalne myśli i przekonania.
Pacjenci w ciągu dnia mogą mieć wiele myśli automatycznych, które wpływają na ich nastrój, zachowanie lub objawy fizjologiczne. Terapeuta pomaga pacjentowi w rozpoznaniu głównych treści poznawczych i przyjęciu bardziej realistycznego, przystosowawczego nastawienia, które prowadzi do jego lepszego samopoczucia, bardziej funkcjonalnego zachowania lub zmniejszenia ich wzbudzenia fizjologicznego . Dokonują tego w procesie „ukierunkowanego dochodzenia do prawdy”, wykorzystując do oceny ich myślenia tak zwany „dialog sokratejski” (zamiast perswazji, debaty, czy wykładu). Terapeuta kreuje także doświadczenia, nazywane „eksperymentami behawioralnymi”, w celu bezpośredniego zweryfikowania myśli pacjenta. Terapeuta poznawczo-behawioralny nie zachęca go do bezkrytycznego przyjmowania bardziej pozytywnego punktu widzenia, nie podważa prawomocności jego automatycznych myśli,
ani też nie próbuje przekonywać, że te myśli są nierealistyczne, pesymistyczne. Zamiast tego, podczas terapii buduje wraz z nim dowody,
10. Terapia poznawczo-behawioralna wykorzystuje wiele technik, mających na celu zmianę wzorców myślenia, emocji i zachowań.
Choć poznawcze strategie w rodzaju dialogu sokratejskiego i ukierunkowanego dochodzenia do prawdy odgrywają główną rolę w terapii poznawczo-behawioralnej, to przydatne okazują się także techniki behawioralne i oparte na rozwiązywaniu problemów, podobnie jak techniki zaczerpnięte z różnych orientacji (np. techniki inspirowane terapią Gestalt i terapią psychodynamiczną). Wybór rodzaju technik zależy od konceptualizacji funkcjonowania pacjenta, omawianego problemu i celów, jakie terapeuta chce osiągnąć na danej sesji.
Joanna Hikert – psycholog, terapeuta
Na podstawie: Beck J.S., Terapia poznawczo-behawioralna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.