Drodzy Rodzice dzieci z całościowymi zaburzeniami rozwoju takimi, jak autyzm czy niepełnosprawność intelektualna,
Czy zdarzyło Wam się pomyśleć:
„Moje dziecko nie uznaje mojego autorytetu.”
„Moje dziecko nie słucha mnie.”
„Moje dziecko nie wykonuje moich poleceń.”
Myślę, że każdy z Was miał kiedyś taką myśl w głowie. Pocieszę Was – terapeuci pracujący z Waszym dzieckiem również, z całą pewnością pomyśleli w ten sposób na różnych etapach pracy.
Można temu zaradzić, gdyż istnieją na to konkretne metody, których skuteczność poparta jest długoletnim badaniami naukowymi.
NAJLEPSZYM SPOSOBEM UZYSKANIA AUTORYTETU W OCZACH DZIECKA JEST ZDOBYCIE KONTROLI POLECENIOWEJ NAD NIM.
Czym owa kontrola poleceniowa jest? Zbudowanie jej podczas pracy edukacyjnej
i terapeutycznej z dzieckiem wymaga konsekwencji i wytrwałości, ale niewątpliwie bardzo się opłaca. Proces ten porównać można do stawiania fundamentów wysokiej budowli. Mocna i solidna baza pozwoli cieszyć się efektami budowy – terapii, przez długi czas.
Wypracowywanie kontroli poleceniowej nad dzieckiem składa się z siedmiu kroków.
Oto one:
➡️ Krok 1. Pokaż dziecku, że tylko Ty masz kontrolę nad przedmiotami, które chce ono mieć, dostać i bawić się nimi, i że to Ty zdecydujesz, kiedy i na jak długo może mieć do nich dostęp.
➡️ Krok 2. Pokaż dziecku, że można się z Tobą dobrze bawić. Każdą interakcję z dzieckiem przekształcają w zabawne doświadczenie. Wówczas dziecko będzie chciało wypełniać twoje polecenia, aby zyskać więcej czasu na dzielenie z Tobą tych doświadczeń.
➡️ Krok 3. Pokaż dziecku, że można Ci zaufać. Zawsze mów to, co myślisz i myśl to, co mówisz. Jeśli prosisz dziecko, by coś zrobiło, nie dawaj mu dostępu do wzmacniania, dopóki nie spełni Twojej prośby.
➡️ Krok 4. Pokaż dziecku, że wykonywanie Twoich poleceń się opłaca i jest najlepszym sposobem zdobycia tego, czego pragnie. Jak najczęściej dawaj dziecku łatwe polecenia, a jego decyzje o podjęciu współpracy wzmacniaj dobrymi doświadczeniami.
➡️ Krok 5. Zapewnij konsekwentne wzmacnianie. W początkowych fazach zdobywania kontroli poleceniowej wzmacniaj dziecko po każdej pozytywnej reakcji. Docelowo przestaw się na wciąż rosnący rozkład wzmacniania o zmiennych proporcjach.
➡️ Krok 6. Pokaż, że znasz priorytety swojego dziecka równie dobrze, jak swoje.
➡️ Krok 7. Pokaż dziecku, że ignorowanie Twoich poleceń lub nieodpowiednie zachowanie NIE prowadzą do zdobycia wzmacniania.
Krok 1 do uzyskania kontroli poleceniowej – Pokaż dziecku, że tylko ty masz kontrolę nad przedmiotami, które ono chce mieć, dostać i bawić się nimi, i że to ty zdecydujesz, kiedy i jak długo może mieć do nich dostęp.
Jak do tego dojść?
➡️ Kontroluj przedmioty, którymi dziecko lubi się bawić – wszystko, co dziecko lubi robić lub czym się bawi, stanowi potencjalne wzmocnienie dla jego pozytywnych zachowań. Dostęp do tych rzeczy lub aktywności powinien być zarezerwowany na czas, kiedy Twoje dziecko prezentuje odpowiednie, akceptowane zachowania.
➡️ Organizuj najbliższe środowisko dziecka. Zdecyduj, jakie przedmioty Twoje dziecko może mieć blisko siebie, a jakie nie. Na początek, usuń ulubione rzeczy z pokoju dziecka i z pozostałej części domu. Przenieś je w takie miejsce, by dziecko mogło je widzieć, ale nie mogło ich dosięgnąć (przedmioty te możesz umieścić na przykład w przezroczystym, plastykowym pudełku). Jeśli Twoje dziecko jest starsze, niezbędna może okazać się szafka zamykana na kluczyk. Najważniejsze, byś to Ty- rodzicu lub terapeuto, miał kontrolę nad tym miejscem, czy pudelkiem. Dziecko może bawić się ulubionymi rzeczami tylko wówczas, gdy mu to umożliwisz. Kiedy Twój podopieczny już skończy bawić się nimi i zauważysz, że odkłada je w jakieś miejsce, np. na podłodze – natychmiast je zabierz i schowaj w wyznaczone wcześniej bezpieczne miejsce.
➡️Nieustannie zwracaj uwagę, czy Twoje dziecko nie zainteresowało się jakimś nowym przedmiotem czy aktywnością (listę wzmocnień należy na bieżąco aktualizować). Im więcej ciekawych przedmiotów, czy aktywności będzie na Twojej liście, tym w większym stopniu będziesz mógł motywować dziecko do pozytywnych zachowań, nagradzając za nie. Dziecko w ten sposób nauczy się, że prezentowanie odpowiedniego zachowania mu się po prostu opłaca i przynosi namacalne korzyści. Co więcej, zacznie kojarzyć Ciebie jako dyspozytora atrakcyjnych rzeczy i aktywności i zorientuje się, że przebywanie z Tobą oraz podążanie za Twoimi poleceniami jest nagrodą samą w sobie!
♦️Krok 2 do uzyskania kontroli poleceniowej- Pokaż dziecku, że można się z Tobą dobrze bawić. Każdą interakcję z dzieckiem przekształcaj w zabawne doświadczenie. Wówczas dziecko będzie chciało wypełniać Twoje polecenia, aby zyskać więcej czasu na dzielenie z Tobą tych doświadczeń.
Zasada, która do tego prowadzi nazywa się PAROWANIEM, czyli łączeniem swojej osoby z zabawnym aktywnościami i znanymi już atrakcyjnymi wzmocnieniami.
✔️Przyjmuje się, że 75% każdej aktywności z dzieckiem powinno się przeznaczyć właśnie na PAROWANIE.
Co to w praktyce oznacza?
Oznacza to, że jeśli odpowiedź na polecenia zajmuje dziecku 15 sekund, kolejne 45 sekund powinniśmy spędzić na wzmacnianiu i zabawie z dzieckiem, zanim przejdziemy do kolejnych zadań w ramach nauki.
✔️Parowanie powinno być wyrażane w trybie oznajmującym (który nie wymaga od dziecka żadnej reakcji, a służy jedynie do wyrażania Twoich myśli i uczuć). Wyrażamy tu nasz zachwyt nad konkretną zabawą, czy aktywnością, co ma na celu zachęcenie dziecka do współpracy i zabawy z nami, np.:
1. „Och, jaką mam świetną grę!” ;
2. „Uwielbiam bawić się samochodzikami” ;
3. „Ale super są te maskotki”.
✔️Nie oczekujemy ze strony dziecka żadnej reakcji, nie wymagamy od niego w tym momencie niczego. Chcemy jedynie żeby skojarzyło naszą osobę (rodzica czy terapeuty), z czymś bardzo pozytywnym, atrakcyjnym.
✔️Powinniśmy nieustannie przeplatać naukę z zabawą tak, aby w końcu dziecko nie umiało odróżnić tych dwóch aktywności (to sprawi, że nauka zacznie kojarzyć mu się z przyjemnością).
✔️Atrakcyjność zabawy stanie się wysoka właśnie przez to, że terapeuta będzie jej częścią – jeśli dziecko ma ochotę słuchać muzyki, to właśnie terapeuta musi ją włączyć (ALE, jeśli w tym czasie dziecko zdecyduje opuścić miejsce zabawy, bądź zacznie się zachowywać niewłaściwie- możesz wyłączyć muzykę) – pamiętajmy, że to TY (rodzicu czy terapeuto) masz być jedynym dystrybutorem, dostawcą wzmocnień i to TY nimi zarządzasz. Bardzo ważne jest, aby pokazać dziecku, że ponownie możesz włączyć muzykę, jeśli na nowo zacznie się właściwie zachowywać.
✔️Dobrym sposobem jest też parowanie (łączenie) swojej osoby ze wzmocnieniami pokarmowymi, np. ulubionymi żelkami, czy chrupkami. Są to nagrody, które można z łatwością wręczać, bez możliwości odebrania, ponieważ dziecko od razu je zjada.
✔️Dostęp do wzmocnień przeznaczonych na czas parowania z osobą terapeuty powinien być zarezerwowany tylko i wyłącznie na ten czas. Gdy dziecko stanie przed wyborem pomiędzy byciem nagradzanym przy Tobie, a brakiem jakiegokolwiek nagradzania, zacznie współpracować z Tobą częściej i przez dłuższy czas. Dziecko musi zrozumiec zasadę: „Możesz bawić się tą zabawką tutaj ze mną albo w ogóle nie możesz się nią dłużej bawić, wybór należy do Ciebie”.
✔️Pamiętaj, aby na bieżąco sprawdzać, czy w otoczeniu dziecka nie pojawiły się jakieś nowe potencjalne wzmocnienia, które można wykorzystać do parowania (łączenia) z Twoją osobą. To, co jest ciekawe i nagradzające dla twojego podopiecznego jednego dnia, może już nie by takie następnym razem. Należy zawsze czujnie obserwować, po co dziecko sięga chętnie, a co już nie jest w zasięgu jego zainteresowań.
♦️Krok 3 do uzyskania kontroli poleceniowej – Pokaż dziecku, że można Ci zaufać. Jeśli prosisz dziecko, by coś zrobiło, nie dawaj mu dostępu do wzmacniania, dopóki nie spełni Twojej prośby. W razie potrzeby w tym kroku możesz podpowiadać.
✔️Najważniejszą zasadą w kroku trzecim jest ZALEŻNOŚĆ między reakcjami dziecka na polecenie a dostępem do wzmacniania.
✔️Należy pamiętać, że to ty- rodzicu czy terapeuto, decydujesz, kiedy jest dla dziecka czas przeznaczony na naukę, a kiedy na zabawę. Wybór ten nie leży w gestii Twojego podopiecznego.
✔️Zaplanuj dzień w taki sposób, aby dziecko miało jak najmniej czasu wolnego.
✔️Dziecko ma prawo do czasu wolnego i powinno mieć możliwość podjęcia w nim aktywności, która jest dla niego interesująca, odpręża go i sprawia radość (o ile nie łamie tym samym zasad ustalonych w domu).
✔️Jeśli dziecko w czasie wolnym oddaje się zabawie stymulacyjnej, a ty- rodzicu, czy terapeuto, nie jesteś aktualnie w stanie zorganizować mu lepszej i bardziej rozwojowej, nie należy zmuszać dziecka do zaprzestania tej aktywności.
✔️Potrzeba dziecka do angażowania się w aktywność autostymulacyjną będzie się zmniejszać, aż w końcu zupełnie zaniknie, jeśli uda Ci się wprowadzić coraz to nowsze i ciekawsze wzmocnienia do środowiska a także zachęcić małego podopiecznego do uczestniczenia w nich.
✔️Polecenia wydawaj dziecku w trybie rozkazującym a nie w trybie pytającym.
Polecenie „zdejmij buty” zakłada, że oczekujesz od dziecka prawidłowego spełnienia prośby. Z kolei pytanie: „czy zdejmiesz buty?” zakłada możliwość odmowy, ponieważ dziecko zawsze może odpowiedzieć na to pytanie: „nie”. Jeśli już tak się stanie, należy uszanować odmowę dziecka.
✔️Kiedy dziecko nie wykonuje polecenia – nie ma dostępu do wzmocnienia. Jeśli dziecko jeszcze nie umie polecenia wykonać, dorosły może udzielić podpowiedzi (fizycznej, werbalnej). Nie powinno to się jednak odbywać na siłę.
✔️Należy dostarczać dziecku więcej wzmocnień, gdy wykona polecenie bez pomocy dorosłego i mniej wzmocnień, gdy trzeba było mu podpowiedzieć.
✔️Pamiętaj, że przedmiotami, które wzmacniają zachowanie dziecka, nie będą zawsze te, które dla niego przygotowałeś. Wzmocnienie tylko wtedy jest w mocnienieniem, gdy działa, utrwalając zachowanie. Ma być więc przede wszystkim atrakcyjne dla dziecka.
♦️Krok 4 do uzyskania kontroli poleceniowej –
Pokaż dziecku, że wykonywanie twoich poleceń się opłaca i jest najlepszym sposobem zdobycia tego, czego pragnie. Jak najczęściej dawaj dziecku łatwe polecenia, a jego decyzje o podjęciu współpracy wzmacniaj dobrymi doświadczeniami.
✔️Kiedy już zdobywasz kontrolę nad wzmocnieniem Twojego dziecka, możesz wykorzystywać je, by nagradzać je za pozytywne zachowania.
✔️Zapamiętaj tak zwaną „zasadę Premacka”. Mówi ona o tym, że Twój podopieczny najpierw musi zaprezentować odpowiednie zachowanie lub wykonać polecenie, a dopiero później dostać to, czego chce. Zasadę tę można sprowadzić do reguły, obowiązującej w wielu domach: „Zanim dostaniesz deser, najpierw musisz zjeść obiad”. Zgodnie z przytoczoną zasadą, należy najpierw wypowiadać polecenie, zanim cokolwiek wręczy się dziecku.
✔️Nie pytaj dziecka, czy czegoś chce, zanim wydasz mu polecenie. Unikaj twierdzeń typu: „Jeśli………, wtedy……..”. Zachęcają one dziecko do podjęcia z Tobą negocjacji.
Zdecydowanie lepiej jest zaskoczyć dziecko czymś atrakcyjnym, po tym, jak zrobi to, czego od niego oczekujemy.
✔️Gdy dziecko prosi Cię o coś, możesz określić, co ma wykonać w pierwszej kolejności, np.:
„Najpierw………, potem”.
✔️W ciągu calego dnia, stwarzaj swojemu podopiecznemu jak najwięcej okazji do odpowiednich zachowań. Jeśli pozytywne zachowanie się pojawi, natychmiast musisz je wzmocnić.
✔️Ucząc dziecko, zaczynaj od prostych zadań.
✔️Uważaj przy wydawaniu poleceń przy których nie możesz podpowiadać. Przykładowo, jeśli Twoje dziecko nie toleruje podpowiedzi fizycznych, nie daje się dotykać – zrezygnuj z podpowiedzi fizycznej.
✔️Pamiętaj, że wykonywanie poleceń przez Twoje dziecko, zawsze powinno przybierać formę zabawy, bądź do niej prowadzić.
✔️Wszelkie zadania wykorzystywane do zdobycia kontroli poleceniowej powinny kończyć się wzmocnieniem społecznym, np. laskotaniem, przybiciem piątki, czy pochwałą dorosłego.
♦️Krok 5 do uzyskania kontroli poleceniowej – Zapewnij konsekwentne wzmacnianie. W początkowych fazach zdobywania kontroli poleceniowej wzmacniaj dziecko po każdej pozytywnej reakcji. Docelowo, przedstaw się na wciąż rosnący rozkład wzmacniania o zmiennych proporcjach.
✔️Każdy z nas prezentuje konkretne zachowania w zależności od tego, czy prowadzą one do wzmocnienia, czy też nie. Zasada ta dotyczy również Twojego dziecka.
✔️Twoje dziecko nauczy się zachowywać poprawnie tylko wtedy, gdy zauważy, że KAŻDA jego właściwa reakcja przynosi pozytywny skutek i prowadzi do uzyskania dobrych rzeczy.
✔️Kiedy zaczniesz nagradzać każdą pozytywną reakcję dziecka, ono zorientuje się, że wypełnianie Twoich poleceń jest warunkiem koniecznym do uzyskania tego, czego pragnie. Obecność drugiej osoby, czyli Ciebie – rodzicu lub terapeuto, stanie się więc dla dziecka niezmiernie istotna (zacznie kojarzyć się z dostępem do ulubionych rzeczy).
✔️Na początku drogi do zdobycia kontroli poleceniowej, nie możesz pominąć ŻADNEJ pozytywnej reakcji Twojego dziecka i pozostawić jej bez jakiejś formy wzmacniania.
✔️Pamiętaj, aby atrakcyjne dla Twojego dziecka wzmocnienia mieć zawsze pod ręką.
✔️Jeśli nie nagradzasz danego zachowania, dla dziecka jest to sygnał, że nie chcesz, aby pojawiło się następnym razem.
✔️Zdobytą kontrolę poleceniową można utrzymywać, stopniowo zmniejszając wzmacnianie przez zwiększanie rozkładu proporcji reakcja – wzmacnianie.
Co to w praktyce oznacza?
- Proporcja reakcja – wzmacnianie to liczba prawidłowych odpowiedzi, jakich dziecko musi udzielić, zanim dostanie jednorazowe wzmacnianie.
2. W celu zmniejszenia rozkładu proporcji reakcja – wzmacnianie, można przejść od nagradzania każdej reakcji do nagradzania co drugiej, później co trzeciej, co czwartej.
3. Należy jednak pamiętać, że stawianie zbyt wielu i/lub zbyt trudnych wymagań przed nagrodzeniem, może spowodować, iż Twoje dziecko straci motywację, a także wybierze zachowania ucieczkowe lub autostymulujące.
✔️Bardzo istotne jest, aby stymulować zainteresowania dziecka wzmocnieniem społecznym (np. pochwałą) oraz interakcjami z innymi i aby docelowo zastąpiły one „sztuczne” wzmacnianie, stosowane w czasie nauki umiejętności.
♦️Krok 6 do uzyskania kontroli poleceniowej – Pokaż, że znasz priorytety swojego dziecka równie dobrze, jak swoje.
✔️Preferencje Twojego dziecka co do zabawek lub aktywności, mogą nieustannie się zmieniać. Do Ciebie – rodzicu, czy terapeuto należy obserwacja, które z nich są aktualnie numerem jeden na liście wzmocnień. Na bieżąco obserwuj i aktualizuj. Ważne, abyś wiedział, które z nich są wzmacniające w określonych sytuacjach, a które w innych.
✔️Listę wzmocnień podziel na:
1️⃣Pierwotne (pokarmowe),
2️⃣Wtórne (materialne) – przedmioty,
3️⃣Wtórne (społeczne) – interakcje i aktywności.
✔️Wypełnij listę wzmocnieniami z każdej z powyższych kategorii.
✔️Codziennie próbuj znaleźć jedno lub dwa nowe wzmocnienia dla Twojego podopiecznego.
✔️Kluczem do odnajdowania nowych wzmocnień, może okazać się obserwacja autostymulacji i rytuałów. Jeśli Twoje dziecko lubi kręcić się dookoła własnej osi, może w ramach nagrody polubić kręcenie się na huśtawce na placu zabaw, lub na fotelu obrotowym. Dzieci, które lubią światła drogowe, prawdopodobnie zainteresują się latarkami, lusterkami i innymi migającymi zabawkami.
✔️Dobrze jest zachować najbardziej ulubione przedmioty do zastosowania jako wzmocnienia przy uczeniu najtrudniejszych dla dziecka umiejętności.
✔️Wzmacnianie zróżnicowane – proces stosowania różnego stopnia wzmacniania w stosunku do różnych rodzajów i poziomów zachowań. Co to w praktyce oznacza?
Wiedząc, które przedmioty z listy wzmocnień Twoje dziecko ceni najbardziej, możesz zdecydować, co dać mu w przypadku słabszych reakcji, co w przypadku właściwych odpowiedzi, a na jaki typ wzmocnienia zasługują najlepsze reakcje.
♦️Krok 7 do uzyskania kontroli poleceniowej – Pokaż swojemu dziecku, że ignorowanie twoich poleceń lub nieodpowiednie zachowanie NIE prowadzą do zdobycia wzmacniania.
✔️Procedura wygaszania – to zaprzestanie wzmacniania zachowania, które wcześniej było wzmacniane (kiedy na przykład dawałeś uwagę, komentowałeś niewłaściwe zachowania Twojego podopiecznego).
✔️Jeśli dziecko nieodpowiednim zachowaniem próbuje coś od Ciebie wymusić – masz nad tym kontrolę – wystarczy, że zachowasz spokój i zignorujesz (wygasisz) jego zachowanie.
✔️Wybuch związany z wygaszaniem – to czas, podczas którego wygaszane zachowanie znacznie nasila się lub rośnie, zanim ostatecznie wygaśnie. Musisz przetrzymać ten czas a dziecko zorientuje się, że zle zachowanie (nawet w nasilonej formie), nie jest skuteczne i nie przynosi zamierzonego efektu (nie daje dostępu do wzmocnienia).
✔️Najważniejsze jest, abyś niechcący nie wzmocnił nieodpowiedniego zachowania podczas wybuchu – nie dostarczył uwagi lub żadnej innej formy wzmocnienia.
✔️Wprowadzenie wygaszania we właściwy sposób, może zredukować nawet najtrudniejsze zachowania w ciągu kilku dni lub tygodni.
✔️Pamiętaj, że jeśli nie jesteś gotów, by ze spokojem przejść przez „wybuch” związany z wygaszaniem, możesz jedynie doprowadzić do wydłużenia i zwiększenia intensywności zachowań, które w rzeczywistości starasz się wyeliminować.
Na podstawie: Schramm R. (2019). Motywacja i wzmacnianie czyli jak zdobyć przewagę nad autyzmem. Scholaris, Warszawa.